WĘDROWNICTWO – RYS HISTORYCZNY
1867
Powstaje we Lwowie (zabór austriacki) „Sokół” – stowarzyszenie sportowe i społeczno-wychowawcze – na wzór czeskiej organizacji powstałej 5 lat wcześniej. Skupiał w swych szeregach dorosłych dbając nie tylko o rozwój cielesny, lecz także o rozwój duchowy w myśl hasła „W zdrowym ciele zdrowy duch!”. Najstarsze gniazdo „Sokoła” we Lwowie przyjęło nazwę „Macierz”.
1893
Powstał Związek Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim
1903-1920
Z inicjatywy Wincentego Lutosławskiego z członków abstynenckiego Towarzystwa „Eleuteria” (nazwa pochodzi od pierwszych liter greckiego zdania „Wolni wybawcami ludów”) powstał ruch „Eleusis”. Eleusis to nazwa miasta w Grecji, gdzie odbywały się misteria ludzi wolnych od nałogów i niskich namiętności. Członkowie Eleusis ślubowali poczwórną dożywotnią wstrzemięźliwość od: alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty. Eleusis przygotowywało swych członków do walki o niepodległość przez kształcenie ich moralności, co całkowicie odrzucało użycie siły. Miało charakter organizacji ściśle katolickiej – świecki zakonu. Wielu Elsów wstąpiło do polskiego skautingu wywierając nań duży nacisk poprzez głoszenie idei kształcenia moralnego.
1903-1920
Z inicjatywy Wincentego Lutosławskiego z członków abstynenckiego Towarzystwa „Eleuteria” (nazwa pochodzi od pierwszych liter greckiego zdania „Wolni wybawcami ludów”) powstał ruch „Eleusis”. Eleusis to nazwa miasta w Grecji, gdzie odbywały się misteria ludzi wolnych od nałogów i niskich namiętności. Członkowie Eleusis ślubowali poczwórną dożywotnią wstrzemięźliwość od: alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty. Eleusis przygotowywało swych członków do walki o niepodległość przez kształcenie ich moralności, co całkowicie odrzucało użycie siły. Miało charakter organizacji ściśle katolickiej – świecki zakonu. Wielu Elsów wstąpiło do polskiego skautingu wywierając nań duży nacisk poprzez głoszenie idei kształcenia moralnego.
1905
Powstaje Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w zaborze rosyjskim (od 1906 r. nielegalne)
1911-1914
Korzeni ruchu wędrowniczego należy szukać u zarania harcerstwa, gdy do tworzących się drużyn skautowych wstępowała młodzież chcąca walczyć o niepodległość Polski.
1914-1921
Młodzież harcerska wzięła udział w walkach o niepodległość w czasie i wojny światowej, powstania wielkopolskiego, powstań śląskich oraz wojny polsko-bolszewickiej.
1921-1930
Po zakończeniu działań wojennych, w latach 20-tych, nastąpił kryzys programowy i odpływ młodzieży starszej z organizacji. Poszukiwano nowych sposobów pracy z młodymi ludźmi 16-18 latkami, którzy szukali innych wyzwań niż te, które proponowało im harcerstwo do tej pory. Jednym z przykładów takiej działalności było utworzenie przez wileńską „Czarną Trzynastkę” w 1925 r. Klubu Włóczęgów, gdzie zaproponowano nowe rozwiązania dla tej grupy wiekowej.
1930-1936
Wprowadzanie do organizacji i rozkwit specjalności – napływ do ZHP młodzieży wychowanej już w niepodległym państwie. Trwały prace nad systemem pracy z młodzieżą harcerską.
1931 -1939
KIMB – Koło Instruktorów im. Mieczysława Bema z Warszawy (40 WDH) współpracowało z wileńską „Czarną Trzynastką” wydając razem pismo dla harcerzy starszych „Brzask” (także w latach 1946-1950 i od 957 r.). KIMB to szeroko rozumiana demokratyzacja, sprzeciw tendencjom nacjonalistycznym i antysemickim, podejmowanie problematyki społecznej przez harcerstwo, praca z młodzieżą w oparciu o elementy działania na rzecz kraju i środowiska, krajoznawstwo i wymagania stopnia HO.
1934
W latach 30-tych powstały w organizacji męskiej i żeńskiej Ruchy Programowo-Metodyczne, skupiające starszych chłopców i dziewczęta. Koncepcja RP-M została opracowana w związku z odchodzeniem z ZHP młodzieży w wieku powyżej 15 lat. Ruch stanowił trzeci etap wychowania harcerskiego (po zuchach i harcerzach młodszych) w wieku 16-20 lat. W 1934 r. GK Harcerek powołała komisję programową ds. starszych dziewcząt: koncepcje prób i wymagań na stopnie starszej ochotniczki (dla przychodzących do organizacji) i wędrowniczki mającej stopień samarytanki lub starszej ochotniczki.
1936-1939
W Organizacji Harcerek, jak i w Organizacji Harcerzy, wypracowano system pracy zwany wędrowniczym. Utworzono trzecią gałąź wiekową pod nazwą Wędrowniczki i Skauci (w organizacji męskiej nazwę Wędrownicy przyjęto w roku 1948).
W Organizacji Harcerek koncepcja ruchu zakładała wyodrębnienie zastępów i drużyn starszych dziewcząt. Jednostki te miały znaczną samodzielność, a ich celem było szukanie odpowiedzi na pytanie, jak żyć i pełnić służbę harcerską w dorosłym życiu. Wędrownicy oznaczali poznawanie otaczającego świata, ludzi i przyrody, świadome rozwijanie własnych możliwości i zainteresowań, planowe poszukiwania odpowiadających temu terenów służby społecznej na dziś oraz samodzielną dorosłą przyszłość. Oznaką bycia wędrownikiem był zielony naramiennik z wyhaftowaną watrą, noszony na lewym pagonie, oznaką bycia wędrowniczek była Trójlistna Koniczyna bita w metalu lub srebrze, oksydowana, z literami „OH” (Organizacja Harcerek) na bocznych listkach, noszona na krawacie. 10 czerwca 1938 roku wprowadzono Naramiennik Wędrowniczy, noszony na lewym pagonie munduru. Wówczas wędrowniczki przyjęty został także w Organizacji Harcerek. W pełnym wdrożeniu wędrownictwa przeszkodziła jednak II wojna światowa.
W Organizacji Harcerek koncepcja ruchu zakładała wyodrębnienie zastępów i drużyn starszych dziewcząt. Jednostki te miały znaczną samodzielność, a ich celem było szukanie odpowiedzi na pytanie, jak żyć i pełnić służbę harcerską w dorosłym życiu. Wędrownicy oznaczali poznawanie otaczającego świata, ludzi i przyrody, świadome rozwijanie własnych możliwości i zainteresowań, planowe poszukiwania odpowiadających temu terenów służby społecznej na dziś oraz samodzielną dorosłą przyszłość. Oznaką bycia wędrownikiem był zielony naramiennik z wyhaftowaną watrą, noszony na lewym pagonie, oznaką bycia wędrowniczek była Trójlistna Koniczyna bita w metalu lub srebrze, oksydowana, z literami „OH” (Organizacja Harcerek) na bocznych listkach, noszona na krawacie. 10 czerwca 1938 roku wprowadzono Naramiennik Wędrowniczy, noszony na lewym pagonie munduru. Wówczas wędrowniczki przyjęty został także w Organizacji Harcerek. W pełnym wdrożeniu wędrownictwa przeszkodziła jednak II wojna światowa.
1939-1945
Wprowadzenie w „Szarych Szeregach” programu dla młodzieży harcerskiej – wychowanie przez walkę (Dziś, Jutro, Pojutrze). Powstanie ośrodków pracy wędrowniczej na Bliskim Wschodzie, w Indiach i Afryce Środkowej.
1945-1949
Napływ do ZHP młodzieży – w wielu przypadkach współpraca wędrowników z opozycją i podziemiem politycznym. Kontynuowano pracę wędrowniczą mimo formalnego ograniczenia wieku w harcerstwie do 16 lat. Doskonalenie metodyki wędrowniczej w ZHP poza Granicami Kraju (Wydanie w 1948 roku „Instrukcji organizacyjnej Harcerzy – Wędrowników”. Przyjęcie nazwy „wędrownik” zamiast „skaut”). Po II wojnie światowej ruch wędrowniczy rozwijał się głównie w ZHP poza Granicami Kraju, który w latach 90-tych stał się głównym nośnikiem myśli wędrowniczej w ZHP.
Pracę nad programem Harcerskiej Służby Polsce zapoczątkowano w 1947 r. Przyjęto 4 kierunki działalności w ramach HSP: odbudowa kraju, Las i rola, Kultura i oświata, Dziecko. Wprowadzono sprawności HSP. Stanowił próbę dostosowania treści i metod pracy harcerstwa do potrzeb wychowawczych w Polsce Ludowej. Miał jednocześni wpływać na przekształcenie świadomości politycznej kadry instruktorskiej.
Zaprzestaniem pracy wędrowniczej było połączenie w 1948 r. OH-y i OH-ek w jedną oraz GK Harcerzy i GK Harcerek w jedną GK ZHP, która przetrwała do roku 1950.
Pracę nad programem Harcerskiej Służby Polsce zapoczątkowano w 1947 r. Przyjęto 4 kierunki działalności w ramach HSP: odbudowa kraju, Las i rola, Kultura i oświata, Dziecko. Wprowadzono sprawności HSP. Stanowił próbę dostosowania treści i metod pracy harcerstwa do potrzeb wychowawczych w Polsce Ludowej. Miał jednocześni wpływać na przekształcenie świadomości politycznej kadry instruktorskiej.
Zaprzestaniem pracy wędrowniczej było połączenie w 1948 r. OH-y i OH-ek w jedną oraz GK Harcerzy i GK Harcerek w jedną GK ZHP, która przetrwała do roku 1950.
1950-1956
Likwidacja ZHP – Związek został wcielony jako Organizacja Harcerska do ZMP (Związku Młodzieży Polskiej). Młodzież harcerska zostaje usunięta nawet z pseudo-harcerskiej przybudówki działającej w ramach ZMP. Wędrownicy prowadzą działalność konspiracyjną, nielegalną. Nastąpił okres regresu – masowy rozwój organizacji podporządkowania harcerstwa szkole, lekcyjne formy działalności, nadmierny dydaktyzm. Na miejsce tradycyjnych symboli krzyża i lilijki wprowadzono „Poczwarkę” zwaną „CZUWAJKĄ”.
Na przełomie lat 1955/56 OH ZMP została poddana krytyce wraz z założeniami programowo – metodycznymi. Próbowano jeszcze ratować sytuację, przywracając ponownie takie elementy metody harcerskiej jak: stopnie, sprawności, tradycyjny mundur. Wiek podniesiono do lat 16. Zmieniono też nazwę skompromitowanej organizacji na OHPL (Organizacja Harcerska Polski Ludowej). Sytuacja nie uległa jednak zmianie.
Na przełomie lat 1955/56 OH ZMP została poddana krytyce wraz z założeniami programowo – metodycznymi. Próbowano jeszcze ratować sytuację, przywracając ponownie takie elementy metody harcerskiej jak: stopnie, sprawności, tradycyjny mundur. Wiek podniesiono do lat 16. Zmieniono też nazwę skompromitowanej organizacji na OHPL (Organizacja Harcerska Polski Ludowej). Sytuacja nie uległa jednak zmianie.
1956
Na Zjeździe Łódzkim (8-10.12.1956 r.) instruktorzy o tradycjach przedwojennych oraz działacze harcerscy reaktywowali Związek Harcerstwa Polskiego, przekształcając skompromitowaną OHPL na ZHP. Została uchwalona deklaracja ideowa, podjęto uchwały w sprawie organizacyjnych podstaw działania, o zmianach w symbolice harcerskiej i formach zewnętrznych, wybrano Naczelną Radę Harcerską, która wybrała swe prezydium z Przewodniczącym oraz Główną Kwaterę Harcerstwa.
1957-1959
Po reaktywowaniu ZHP systemowa próba wprowadzenia wędrownictwa w chorągwi stołecznej (tzw. eksperyment warszawski) polegający na kształtowaniu świadomości społecznej i postawy współgospodarza kraju. Wędrownictwo zasługuje na miano systemu dążącego w sposób kompleksowy do realizacji założeń programowo-wychowawczych harcerstwa. Najlepszym sposobem budzenia aktywności społecznej jest wdrażanie do działalności społecznej. Ale nie tylko. Założenia programowo-metodyczne eksperymentu, zmierzają również do tego , aby wychowanek drużyny wędrowniczej umiał: świadomie pracować nad wszechstronnym rozwojem własnej osobowości; nad dorabianiem się własnych poglądów, pogłębianiem wiedzy; zdobywaniem coraz to nowych umiejętności; doskonaleniem własnego charakteru; aby łączył czynny patriotyzm ze zrozumieniem i przyjaznym stosunkiem do spraw innych narodów; aby wreszcie umiał nie tylko pracować w sposób użyteczny dla innych i dla siebie, lecz także znajdować czas na wartościowy odpoczynek we współżyciu z przyrodą.
1959-1973
W 1959 r. Związek zaczął znajdować się pod znaczącym wpływem partii. Zaczęto usuwać wartościowych instruktorów z lat 30 i 40-tych i zastępować działaczami partyjnymi. Doprowadziło to do zrezygnowania z dalszego systematycznego wdrażania idei wędrowniczych. Pojedyncze próby powrotu do wędrownictwa przez długie lata nie znajdywały poparcia u władz. Powstanie grupy wiekowej dla młodzieży harcerskiej pod nazwą „harcerze starsi”. Upartyjnienie ZHP wpłynęło na poziom pracy drużyn, odchodzenie wartościowych instruktorów, przygotowało podłoże do wprowadzenia w latach 70-tych HSPS-u.
1973-1981
HSPS (Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej). HSPS to termin wprowadzony na V Zjeździe ZHP w 1973 r., odnoszący się do działalności harcerstwa w środowisku młodzieży szkół ponadpodstawowych. Program (oparty o dorobek 3 związków młodzieży: ZMS, ZSMW i ZHP) stanowił szerokie rozwinięcie dla uchwał programowych dla tej grupy wiekowej, zawierał sprawy i zadania dla drużyn: Świat i my; Nauka, technika, kwalifikacje; Rzecznictwo, partnerstwo, samorządność; Kultura i rekreacja; Razem. Metoda polegała na podejmowaniu przez drużyny/szczepy zadań na rzecz innych, na podstawie rozeznania potrzeb kraju, regionu, środowiska. Zadania miały charakter długofalowych ciągów służby. Problem HSPS stanowiło m.in.: upolitycznienie i indoktrynacja polityczna, inne mundury, charakter organizacji w organizacji; brak samorządności. Koncepcja i charakter HSPS były szeroko krytykowane przed VII Zjazdem ZHP i w wyniku obradującej równolegle I Ogólnopolskiej Zbiórki Przedstawicieli Harcerzy Starszych, rozwiązana.
1980-1989
VII Zjazd ZHP rozwiązał HSPS i przywrócił tradycyjną nazwę – Harcerstwo Starsze. Zaczątkiem tego było powstanie KIHAM (Kręgów Instruktorskich im. Harcmistrza Andrzeja Małkowskiego) i Ruchu Wędrowniczego dzięki odwilży politycznej i fali strajków w 1980 r. Wtedy HS-i postanowili sami o sobie stanowić (RHS – Rady Harcerstwa Starszego, PZHS – Polowe Zbiórki Harcerstwa Starszego, SAS – Starszoharcerska Akcja Szkoleniowa). W latach 80-tych na założeniach wędrownictwa intuicyjnie budowano podstawy pracy z pionem starszoharcerskim.
Pomocne było utworzenie płaszczyzny wymiany myśli – Ruchów Programowo-Metodycznych. Powrócono do przedwojennych tradycji wędrowniczych. W latach 80-tych intuicyjnie budowano podstawy pracy z pionem HS na założeniach Wędrowniczych. Nowy system stopni (1981 r.) był oparty o metodę wędrowniczą z 3 stopniami dla HS-ów: Wędrownikiem HO i HR. Niektóre środowiska działając metodą wędrowniczą oznaczały Próbę Harcerza Starszego Naramiennikiem Wędrowniczym, noszonym na prawym pagonie.
Pomocne było utworzenie płaszczyzny wymiany myśli – Ruchów Programowo-Metodycznych. Powrócono do przedwojennych tradycji wędrowniczych. W latach 80-tych intuicyjnie budowano podstawy pracy z pionem HS na założeniach Wędrowniczych. Nowy system stopni (1981 r.) był oparty o metodę wędrowniczą z 3 stopniami dla HS-ów: Wędrownikiem HO i HR. Niektóre środowiska działając metodą wędrowniczą oznaczały Próbę Harcerza Starszego Naramiennikiem Wędrowniczym, noszonym na prawym pagonie.
1990-1995
Do idei wędrowniczych oficjalnie powrócono po 1989 roku, gdy powstał Ruch Programowo-Metodyczny „Wędrownictwo” (1990-1998). Stał się głównym nośnikiem myśli wędrowniczej w ZHP. W 1992 r. rada Naczelna uchwaliła: „…w pionie starszoharcerskim najważniejsze jest wędrownictwo, czyli postawa wobec świata, w której przeważa pierwiastek samodzielnego jego poznawania, wyboru najbardziej interesujących zagadnień i dostrzeżenia ważnych społecznych problemów, zgodnie ze starszoharcerską dewizą: Wyjdź w świat – zobacz –pomyśl – pomóż oraz Wędrujemy przez świat po problemach człowieka”.
1996-1999
Wydział Harcerstwa Starszego i Specjalności kierowany przez hm. Jerzego Sikorę HR uwzględniając dotychczasowe doświadczenia Ruchu Programowo-Metodycznego „Wędrownictwo” przedstawia Naczelnictwu i GK ZHP założenia programowo-organizacyjne XIV PZHS Perkoz 1997 oparte o wędrownictwo. Zbiórka była wielką promocją „Wędrownictwa” jako sposobu pracy z młodzież starszą. W roku 1998 XV PZHS w Jeżowie Sudeckim kontynuuje promowanie metodyki wędrowniczej. W 1998 r. ukazuje się książeczka autorstwa hm. Krzysztofa Sikory pt. Wędrownicze abecadło, a w 1999 r. Tryptyk Wędrowniczy tegoż autora.
W 1999 w Stebniku odbyła się Starszoharcerska Watra Wędrownicza kontynuując upowszechnianie „Wędrownictwa” jako sposobu pracy z młodzieżą starszą. Jednak brak zdecydowania i koncepcji kontynuowania tych działań przez następne kierownictwo Wydziału Harcerstwa Starszego i Specjalności doprowadził do dezorientacji środowisk wędrowniczych oraz intuicyjnego prowadzenia pracy.
Wprowadzenie Wędrownictwa jako III grupy wiekowej w ZHR.
W 1999 w Stebniku odbyła się Starszoharcerska Watra Wędrownicza kontynuując upowszechnianie „Wędrownictwa” jako sposobu pracy z młodzieżą starszą. Jednak brak zdecydowania i koncepcji kontynuowania tych działań przez następne kierownictwo Wydziału Harcerstwa Starszego i Specjalności doprowadził do dezorientacji środowisk wędrowniczych oraz intuicyjnego prowadzenia pracy.
Wprowadzenie Wędrownictwa jako III grupy wiekowej w ZHR.
2000-
Grupa instruktorów jesienią 2000 r. podjęła działania mające na celu upowszechnienie dotychczasowego dorobku Ruchu oraz integrację środowisk wędrowniczych wokół tych samych założeń ideowo-programowych i organizacyjnych. W dniu 1 kwietnia 2001 r. odbyło się w Warszawie spotkanie 10 instruktorek i instruktorów. Na spotkaniu uzgodniono podstawy ideowo-programowe, oraz została wybrana Kapituła Ruchu. Wystąpiono do Naczelnika ZHP o ponowne wpisanie Wędrownictwa na listę Ogólnopolskich Ruchów Programowo-Metodycznych. I tak Wędrownictwo, ponownie w sposób formalny, wpisane przez Naczelnika ZHP na liście Ruchów pod nr 6 rozpoczęło kontynuację swojej działalności zapoczątkowaną w 1989 r. Wiele środowisk w Polsce ochoczo podjęło stosowanie metody wędrowniczej w pracy z młodzieżą starszą. Były to środowiska ZHP, ale należy też pamiętać o środowiskach ZHP pg Kraju i ZHR, które również niezależnie od ZHP rozwijały i doskonaliły wędrownictwo.
hm. Marek Jedynak